In tegenstelling tot Descartes heeft Spinoza niet veel woorden besteed aan het begip causa sui, zoals hij het in het eerste deel ‘De Deo’ van de Ethica gebruikt. Hij past het maar weinig toe, maar zoals nog zal blijken betreft deze vreemde term het belangrijkste oorzaak-begrip in de Ethica, zodat de plaatsing aan het begin ook wel iets moet zeggen over het belang ervan. [Ik ben het dus niet eens met Wim Klever die in zijn Ethicom stelt dat het maar toevallig is dat het het eerst gedefinieerde begrip is]. Die eerste definitie over causa sui geeft met een luide klaroenstoot het eerste signaal af niet alleen dat het wezen van het Eerste zijnde het bestaan insluit en dat de natuur ervan zich niet als niet-bestaand laat denken, maar dat daarmee alles veroorzaakt is en als zodanig kan worden gezien – daar dat namelijk juist ook voor het eerste beginsel van alles geldt: voor God. De onverbrekelijke koppeling door Spinoza van oorzaak en reden (‘causa sive ratio’, zoals hij die vaak tesamen brengt), van veroorzaakt bestaan van alles en van het tegelijk verklaarbaar, intelligibel zijn ervan, begint hier al bij zijn definitie van de causa sui.
De TIE In de loop der tijd laat hij het theologische begrip ‘geschapen’ vallen en spreekt hij enkel van ‘veroorzaakt’; tegelijk verlaat hij de aanduiding van het Eerste als ‘onveroorzaakt’ en gaat over naar alleen nog spreken van ‘zelf-veroorzaakt’, causa sui. De Ethica Hij gebruikt het alleen in het bewijs van stelling 1/7: “Zij (de substantie) moet dus de oorzaak zijn van zichzelf, dat wil zeggen (volgens def. 1): haar wezen sluit noodzakelijk het bestaan in, met andere woorden te bestaan behoort tot haar natuur; QED.” In het bewijs van stelling 1/24 “Iets immers waarvan de natuur – namelijk als zodanig beschouwd – het bestaan insluit, is de oorzaak van zichzelf en bestaat alleen door de noodzakelijkheid van zijn eigen natuur.” In het bewijs van stelling 1/34 [Gods macht is zijn wezen]: “Ex sola enim necessitate Dei essentiae sequitur Deum esse causam sui (per prop. 11.) et (per prop. 16. ejusque coroll.) omnium rerum. Ergo potentia Dei, qua ipse et omnia sunt et agunt, est ipsa ipsius essentia. Q. e. d.” Ik kan me wel vinden in de waarneming van Jean-Luc Marion dat de opvallende afwezigheid van enige discussie over de coherentie, bruikbaarheid en repercussies van de begrip causa sui bij Spinoza in de TIE al, en zeker in de Ethica, wel móet betekenen dat die volgens Spinoza al voldoende gevestigd en gelegitimeerd was door anderen, m.n. Descartes, die het overigens zelf wel een enigszins vreemd en te grof concept vond, een notie ‘bij wijze van spreke’ en ‘als het ware’. Het moge dan een ‘gevestigd concept’ geweest zijn, Spinoza zou Spinoza niet zijn als er geen verschuiving in betekenis zou optreden. “God daarentegen, de eerste oorzaak van alle dingen en ook de oorzaak van zichzelf, maakt zichzelf kenbaar door zichzelf. Daarom moet niet al te veel belang gehecht worden aan de uitspraak van Thoma van Aquino als hij beweert dat God niet apriori bewezen zou kunnen worden, omdat hij schijnbaar geen oorzaak heeft.” [KV I, i, § 10] Interessant vind ik wat hij in het zevende hoofdstuk (over de eigenschappen die niet aan God toebehoren) schrijft: “… wij zullen ons niet al te zeer bekommeren om de verbeeldingen die mensen gewoonlijk over God hebben. Wel zullen we, slechts kort, onderzoeken wat de filosofen ons hierover weten te zeggen. Deze hebben God gedefinieerd als één wezen dat vanuit of door zichzelf bestaat, die de oorzaak is van alle dingen, die alwetend, almachtig, eeuwig, enkelvoudig, oneindig en het hoogste goed is, …”. [KV I vii, § 2] Ik wees in een eerder blog er al op hoe in de eerste dialoog in de KV het Cartesiaanse causa sui-begrip merkbaar is: “Voor Begeerlijkheid (=Descartes) geldt dat als ‘dit wezen’ (de natuur) zichzelf heeft veroorzaakt dan is dat door zijn almacht. Achter en in diens causa sui begrip zit dus de almacht (en impliciet de vrije wil) waarmee dit wezen zichzelf veroorzaakt heeft. Voor de Rede (=Spinoza) bestaat de natuur door zichzelf op noodzakelijke wijze – en is er geen vrije wil.” PSR is niet genoeg Nee, Spinoza wil naast zo’n epistemologisch, tevens een ontologisch ‘beginsel van voldoende oorzaak (of grond)’, waarbij het niet alleen om verklaren gaat, maar om iets dat in de reële werkelijkheid zelf zich afspeelt: daadwerkelijke zelfveroorzaking (autoproductie). Vandaar de verwijzing naar kracht (zie de vorige blogs en cf Lærke 2009). Zelfs Jonathan Bennett, die moeite heeft met het ‘explanatory rationalism’ van Spinoza, wijst er bij zijn bespreking van het causa sui op dat dat ‘a perfect label’ is voor iets met een ‘necessarily instantiated nature’ en hij wijst erop dat het Spinoza niet om het louter logische verklaren ging, maar dat het gezien ‘the paradigmaticaly causal notion of power’ Spinoza echt om veroorzaking gaat. (A Study of Spinoza’s Ethics, 1984, p. 74). Hier ben ik het eens met Bennetts waarneming. Inderdaad leek Spinoza in z’n begintekst, de TIE, nog geen aandacht te geven aan het verschil tussen ens a se en causa sui - zie het citaat uit §92 aan het begin van het blog en zie wat hij in §97 schrijft over waaraan een definitie van ‘iets ongeschapens’ moet voldoen: “Ze moet elke oorzaak uitsluiten, waarmee ik bedoel dat om verklaard te worden het object niets anders dan zijn eigen zijn behoeft.” (Ook hier nog ens a se) Hier is iets interessants op te merken. In het bewijs van stelling 1/34 zegt hij dat volgens stelling 11 God oorzaak van zichzelf is. Maar die stelling zegt alleen dat God noodzakelijk bestaat; en pas indirect via verwijzing naar stelling 7 in het bewijs waarvan naar definitie 1 wordt verwezen, is dus de causa sui aan de orde. Daarover is méér te zeggen en dat doe ik in een volgend blog.
Hij is, zoals uit de vorige blogs duidelijk zal zijn, niet de bedenker (de munter of schepper) van de term. Waar Spinoza het voor het eerst toepast, in de TIE §92, waar hij het over het ongeschapene heeft, schrijft hij "... si res sit in se sive, ut vulgo dicitur, causa sui, tum per solam suam essentiam debebit intelligi”, dat is: “of het ding in zichzelf bestaat ofwel, zoals gewoonlijk gezegd wordt, oorzaak van zichzelf (causa sui) is, dan dient het enkel door z’n essentie verstaan te worden. Het zal duidelijk zijn dat hij hier met ut vulgo dicitur het gebruik door Descartes en diens navolgers op het oog heeft, van wie hij immers in de TIE diverse dingen overneemt of met wie hij voortdurend in debat is. Ik wijs erop dat Spinoza hier (nog) geen onderscheid ziet tussen esse in se en causa sui – voor hem lijkt het (op dit moment, vooralsnog) om hetzelfde te gaan.
Ik kom nog terug op zijn gebruik in de KV, maar stel hier alvast vast dat hij in de Ethica het causa sui alleen maar invoert in de eerste definitie en er verder geen enkele verklarende toelichting bij geeft. De eerste definitie luidt:
(Onder een oorzaak van zichzelf versta ik een zaak, waarvan het wezen het bestaan insluit, met andere woorden iets waarvan de natuur zich alleen als bestaand laat denken).
Spinoza concludeert uit de noodzakelijkheid van de essentie tot het causa sui en nádat hij ook nog gewezen heeft op het veroorzaken van alle dingen, tot Gods macht. Een subtiel verschil!
Hier verwijst hij naar het esse a se of ex se. En in de daarop volgende § 5: “Bovendien beweren zij dat God nooit apriori bewezen kan worden, omdat hij geen oorzaak heeft. Hij kan alleen op basis van waarschijnlijkheid of vanuit zijn gevolgen gekend worden.”
[Verder vindt Bennet, en passant genoteerd, dat Spinoza i.p.v. ‘noodzakelijk bestaand’ de frase ‘having a nature which must be instantiated’ (geconcretiseerd) had moeten gebruiken - en hij wijst erop dat volgens huidige filosofen noodzakelijk bestaande niet-abstracte objecten niet voorkomen. Dat neem ik voor kennisgeving aan.]
En dus moet je niet, zoals ikzelf aanvankelijk ook geneigd was, alleen kijken naar het definiens (de uitleggende woorden van 1/def1) maar ook naar het definiendum (de gebruikte term) causa sui (en niet ens a se). Beide hebben betekenis. Spinoza gebruikt niet zomaar causa sui (en over ens a se horen we de rijpe Spinoza niet meer).
__________
spinoza | 25-04-2012 | 14:27 | Link | Reacties (12)
Reacties
Spinoza's geometrische systematisering van zijn naturalisme is niet de enig mogelijke formalisatie en werd bedacht om pedagogisch-didaktische redenen. Wat voorop staat is niet perse het meest fundamentele noch de scherpste aftekening tegenover de traditie. Zoals ik eerder opmerkte zie ik dit distinctief eerder horizontaal dan verticaal. Het is daarom niet zo gek om in dit verband het woord 'toevallig' te gebruiken.
Wim Klever 25-04-2012 @ 23:58
Het is een bekend gegeven dat de meer precieze betekenis van termen en inhoud van begrippen bij Spinoza vaak pas duidelijk wordt door de manier waarop hij ze inzet in het vervolg. Dat lijkt me bij "causa sui" ook het geval. In 1/7 zegt hij dat een een substantie niet door iets anders veroorzaakt kan worden en dus oorzaak van zichzelf is. Andere mogelijkheden zijn er kennelijk niet voor Spinoza. De onuitgesproken basistelling in deze redenering is dat alles door iets veroorzaakt wordt. Vervolgens zijn er voor Spinoza blijkbaar twee mogelijkheden: 'door iets anders' of 'door zichzelf'. Deze mogelijkheden vullen voor hem de logische ruimte op. Het betekent dat 'door zichzelf', overeenkomstig de wet van de uitgesloten derde, de lading moet hebben van 'niet-(door iets anders)'. Als we aanemen dat 'door iets anders veroorzaakt worden' het meer bekende geval is, dan wordt duidelijk wat voor Spinoza de conceptuele inhoud is van "causa sui". Het betekent voor hem: NIET VEROORZAAKT DOOR IETS ANDERS (en dus enz.). Zo zou dat tenminste afgeleid kunnen worden uit 1/7.
henk keizer 27-04-2012 @ 09:33
Beste,
Kent u het spelletje om onmiddellijk op een woord te reageren zonder er over na te denken?
Klassiekers zijn "kleur" waarop u zonder nadenken onmiddellijk moet reageren. Naar het schijnt reageert meer dan 90% met "rood", maar dit even terzijde, het is van geen belang.
Nog een voorbeeldje om misverstanden te vermijden. Als ik "werktuig" zeg reageert u onmiddellijk (zonder nadenken, dat is heel belangrijk) bijvoorbeeld met "hamer" (misschien kan u het eens uittesten, maar naar het schijnt is dat ook weer een 90% antwoord)
Klaar?
Niet nadenken hé.
Daar gaan we dan:
Wat zegt u als ik zeg "bestaan"?
johan bosmans 27-04-2012 @ 16:57
Beste Johan Bosmans, als dat tenminste uw echte naam is en als uw reactie voor mij bedoeld is. Is dit de eerste keer dat u reageert op iets dat u niet begrijpt?
henk keizer 27-04-2012 @ 17:48
Henk,
eens met wat jij zegt, n.l. dat je bij Spinoza vooral moet kijken naar hoe hij z'n axioma's, definities en stellingen in volgende stellingen gebruikt. Dat heb ik ook gedaan en gezien dat hij de causa sui als een middenterm gebruikt in het bewijs tussen de godsdefinitie en de stelling dat God noodzakelijk bestaat in 1/11.
Ik probeer niet te volstaan met (adequate) constateringen die jij doet, Henk, ik probeer ook te begríjpen. Wat ik begrijp is dat via het in kaart brengen van de "logische ruimte" of de "achterliggende veronderstellingen", uiteindelijk blijkt dat niet zozeer iets wordt bewezen, maar dat een (vooraf bestaande) overtuiging wordt uitgedrukt. In Spinoza's geval: dat álles, letterlijk alles een oorzaak heeft.
Eeuwenlang was de "logische ruimte": iets heeft een oorzaak of iets heeft geen oorzaak. God was 'ens a se', bestond op zichzelf, was niet veroorzaakt en was ook niet te begrijpen (en had uiteraard vrije wil). Contingentie (niet-noodwendigheid) was dus mogelijk.
Dit zijn de botsende werelden/overtuigingen.
Causa sui blijft in onze taal wel een contra-intuïtieve term. Het aristotelisch denken stond dicht bij de common sense en kon die term eenvoudig als contradictoir verwerpen. Het Spinozistische causa sui krijgt dus een heel andere betekenis, doordat het die deterministisch-noodzakelijke overtuiging uitdrukt - op de manier zoals jij juist analyseert.
Stan Verdult 27-04-2012 @ 19:12
Of, zoals Johan Bosmans het op zijn website, op een pagina over Spinoza, zegt:
Hij probeert er naar te wijzen!
Wijzen, niet "bewijzen"...
http://vijfvoortwaalf.blogspot.com/2012/01/baruch-spinoza.html
Stan Verdult 27-04-2012 @ 20:47
Henk,
M.b.t. jouw uitleg van E1p7d: Sp. hanteerde het causa sui-begrip inderdaad zoals jij stelt, namelijk als: niet veroorzaakt door iets anders. maar dat is niet volgens de definitie van causa sui in 1/d1. Ik stelde in Stan's blog 'Causa sui 1' dat het een ongeldig bewijs was. Waarom? Hij gebruikt hetzelfde woord voor 2 totaal verschillende begrippen, en doet in het bewijs of het, zoals jij beschrijft, 2 elkaar uitsluitende begrippen zijn. M.a.w. hij hanteert het woord 'Hond' alsof het een al of niet blaffend dier is, terwijl hij er het sterrenbeeld mee bedoelt.
1. 'Oorzaak in iets anders' betekent: A bewerkt iets in B, het, ook voor Sp. gebruikelijke oorzaakbegrip.
2. 'Oorzaak in zichzelf betekent, volgens het gebruikelijke begrip dan: A bewerkt iets in A, oftewel: A bewerkt niet iets in B. Als je het zo hanteert, en dat doet Sp in 1/7d, dan kan je de uitgesloten derde-situatie stellen, dus: iets is òf oorzaak in iets anders, òf oorzaak in zichzelf.
3. Maar 'oorzaak in zichzelf' betekent volgens 1/d1 niet: A bewerkt niet iets in B, maar: 'de essentie van A is het bestaan'. In dat geval dient 'oorzaak in iets anders' te betekenen: 'de essentie van A is niet het bestaan'.
4. Dus, geldig is:
- òf: A bewerkt iets in iets anders, òf: A bewerkt niet iets in iets anders.
- òf: de essentie van A is het bestaan, òf: de essentie van A is niet het bestaan.
- maar niet: òf: A bewerkt iets in iets anders, òf: de essentie van A is het bestaan. Want hier kan je de òf-òf situatie niet stellen
Conclusie:
Sp. hanteert het begrip 'causa' bij 'causa sui'in 1/7d oneigenlijk als, zoals jij zegt: A bewerkt niet iets in iets anders, terwijl het volgens de definitie moet zijn: essentie is existentie. Kortom: hij stelt het blaffend dier, maar bedoelt het sterrenbeeld. Of, zoals ik in blog 1 stelde: het is niet de appel, dus het is de peer.
Adrie Hoogendoorn 28-04-2012 @ 08:20
Dag Adrie,
Ik dacht: een aardige hersenkraker voor de zaterdagochtend. Ik heb twee mogelijke oplossingen(ik ben in mijn interpretatie wat opgeschoven).
In 1/7d beredeneert S dat een substantie "causa sui" is (zie mijn eerste reactie). Jij zegt dat hij daar twee verschillende "causa sui" begrippen hanteert: 'niet veroorzaakt door iets anders' en 'het wezen sluit noodzakelijk het bestaan in'. Je zou ook kunnen zeggen: hij toont eerst aan dat de TERM "causa sui" noodzakelijk van toepassing is op substantie en vervolgens zegt hij dat dit 'dus', OVEREENKOMSTIG DE DEFINITIE, betekent dat het wezen noodzakelijk het bestaan inhoudt. Dat is volgens mij een mogelijkheid maar ik weet niet of het helemaal in de haak is, ik denk het eigenlijk niet.
Het kan in 1/7d ook best wel eens om meer gaan dan de term alleen. Waarom zou 'niet veroorzaakt door iets anders' niet kunnen inhouden dat het wezen noodzakelijk het bestaan inhoudt? Waarom kunnen dit geen gelijkwaardige uitspraken zijn? (als A dan B, als B dan A). Ik denk dat je, voordat je zo maar stelt dat Spinoza een blaffende hond gelijkstelt aan een sterrenbeeld, moet aantonen dat NIET geldt dat 'niet veroorzaakt door iets anders' en 'het wezen sluit noodzakelijk het bestaan in' gelijkwaardige uitspraken zijn. Jij gaat daar als vanzelfsprekend van uit.
henk keizer 28-04-2012 @ 11:41
Henk,
Ik wil iets naar jou opschuiven. In 1/ax1 zegt Sp. dat al wat is, in zichzelf of in iets anders is. Hij noemt in 1/7d dit axioma weliswaar niet, maar ik denk dat het op de achtergrond meespeelt. Immers, de implicatie is dan dat je de òf-òf situatie kunt stellen. Dit ik denk dat de enige oplossing is, dat, zoals jij stelt, Sp. met 'causa sui' zowel: niet veroorzaakt door iets anders bedoelt, als; essentie is existentie, en dat hij deze twee aan elkaar gelijkstelt. Zo niet, dan zou 1/ax1 ook ongeldig zijn en is er grote kans dat het hele spinozistische bouwwerk instort.
Adrie Hoogendoorn 29-04-2012 @ 08:33
Adrie,
Volgens mij hanteert Spinoza twee niet uitgesproken vooronderstellingen: alles is in iets (1/ax1) en alles wordt veroorzaakt door iets (1/7d). Ik zie niet direct dat die twee samenhangen. Uit de eerste haalt hij 'al wat is, is in zichzelf of in iets anders' en uit de tweede 'al wat is, wordt veroorzaakt door iets anders of door zichzelf'. In beide gevallen is er voor Spinoza sprake van een uitputtende verdeling van de werkelijkheid. Dat houdt in dat resp. 'in iets anders' de betekenis heeft 'niet-(in zichzelf)' en 'door zichzelf' de betekenis 'niet-(door iets anders)'. Volgens mij kun je die twee betrekkelijk los van elkaar zien, behalve dan dat hetzelfde 'mechanisme' werkzaam is.
Er is nog wel een andere reden waarom het bouwwerk zou instorten, athans het geometrische bouwwerk. Spinoza leidt uit 'al wat is, is in zichzelf of in iets anders' af dat er alleen substanties zijn en aandoeningen van substanties' (1/4d). Want, zegt hij, een substantie is wat in zichzelf is en een aandoening van een substantie (modus) is wat in iets anders is (1/def 5). Spinoza heeft ongetwijfeld gezien dat dit een ongeldige conclusie is, want 'in iets anders' van 1/ax5 is niet gelijkwaardig aan 'in een substantie' van 1/def 5 (want dat betekent 'in iets anders' in 1/def 5). Waarom dit dan toch zo gedaan? Ik denk: axioma's moeten een grote plausibiliteit hebben, gebaseerd op ervaring of logica. Anders wordt het hele systeem ongeloofwaardig. Een axioma 'Al wat is, is substantie of aandoening van een substantie' heeft die plausibiliteit niet en dit zou zijn hele doctrine op losse schroeven zetten. Daarom heeft Spinoza zich deze kleine truc veroorloofd. Nu is deze belangrijke, centrale stelling in elk geval gebaseerd op een algemeen geaccepteerd axioma! (overigens heeft deze oneffenheid wel een geweldige doorwerking in het vervolg van de Ethica).
henk keizer 30-04-2012 @ 12:40
Henk,
Bedankt, mee eens, ook het bewijs van 1/4 knarst om min of meer dezelfde reden als het bewijs van 1/7. Ook eens met de 2 onuitgesproken vooronderstellingen. Het begin van Ethica deel 1 is voor mij weer wat lucider geworden.
Adrie Hoogendoorn 30-04-2012 @ 19:05
Henk en Adrie,'
Zo te zien zijn jullie klaar met deze discussie en flink naar elkaar opgeschoven. Ik heb me er niet in willen mengen om de bespreking niet voor de voeten te lopen, maar nu nog een vraag (vooral aan Henk): wat voor betekenis zie je in "in zichzelf zijn" resp. "in iets anders zijn"? Dat 'in' kan toch niet iets betekenen als bijv. "in een vat zijn", want hoe moet je dan "in zichzelf zijn" zien? Een vat kan toch niet in zichzelf zijn (als in een vat)? Dus dat 'in' moet iets anders betekenen en verwijzen naar wat in de Engelse discussie hierover wordt bediscussieerd als: inherence. En dat verwijst de oude naar aristotelisch-scholastieke discussie over enerzijds substantie (in zich zijn resp. subsistent zijn) en adjectieven of attributen (die in de substantie zijn) en dat verwijst naar "op zichzelf/onafhankelijk" resp. "in een ander/afhankelijk" zijn. Kortom, Henk, als je dit nog leest, het is wel aardig en een zinvolle bijdrage, dat je twee veronderstellingen bij Spinoza onderscheidt - alles is in iets (1/ax1) en alles wordt veroorzaakt door iets (1/7d) - maar wat betekent volgens jou "in iets zijn"?
Stan Verdult 01-05-2012 @ 10:24
![Causa sui [5] bij Spinoza (2024)]()